ΕΘΝΕΓΕΡΤΗΣ Ο ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ;
ΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ*
[Α´]
Ὑπὸ τοῦ Καθ. Δρ. Ἀλεξίου Π. Παναγόπουλου
. Εἰσαγωγικά.
. Ὁ λόγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς γιὰ τὴν ἐποχή του ἦταν ἀρκετὰ μορφωμένος, ἀπὸ τὸ τῆς Ἀθωνιάδας ἀνώτερο ἐκπαιδευτικὸ ἵδρυμα στὸν
ἑλλαδικὸ χῶρο, ὅσο καὶ στὴν Κωνσταντινούπολη ἀργότερα.
ἑλλαδικὸ χῶρο, ὅσο καὶ στὴν Κωνσταντινούπολη ἀργότερα.
Εἶναι ἕνας ἀφυπνιστὴς τοῦ Γένους, εἶναι ὀρθόδοξος χριστιανὸς ποὺ συνέβαλε στὴν ἀφύπνιση τοῦ Ἑλληνισμοῦ.
Σπουδάζοντας καὶ μαθαίνοντας γράμματα ἀποκλειστικὰ σὲ ἐκκλησιαστικὰ μορφωτικὰ ἱδρύματα ὅπως τὴν Ἀθωνιάδα, τὴν Πατριαρχικὴ Σχολὴ Κωνσταντινούπολης κ.α. Παρὰ τὰ ἐπιχειρήματα δυτικῶν καὶ γενικὰ ὀπαδῶν τοῦ ὀρθολογισμοῦ τῆς ἑσπερίας γιὰ τὴν μὴ «ἑλληνικὴ» παιδεία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καὶ τοὺς θεσμούς, ποὺ αὐτὴ εἶχε τὴν ἐποχὴ ἐκείνη, ἡ παρουσία του ἀπὸ μόνη της τὰ ἀνατρέπει.
Μετὰ τὴν ἀποφοίτησή του ἀπὸ τὴν Ἀθωνιάδα πῆγε στὴν μονὴ τοῦ Φιλοθέου, ὅπου ἐκάρη μοναχός με τὸ ὄνομα Κοσμᾶς.
Ὅμως ὁ μοναχικὸς βίος δὲν μποροῦσε νὰ ἡσυχάσει τὸ ἐθνικὸ καὶ πατριωτικό του φρόνημα τόσο γιὰ τὴν ἀφύπνιση τοῦ Γένους καὶ τὴν πολυπόθητη Λευτεριὰ ὅσο καὶ τὴν ἐληνορθόδοξη παιδεία, γι’ αὐτὸ καὶ δὲν ἀπέφυγε νὰ δράσει καὶ νὰ θυσιαστεῖ γιὰ τὸ ὄφελος τῆς πατρίδας.
. Πῆγε στὴν Κωνσταντινούπολη, ὅπου συναντήθηκε μὲ τὸν λόγιο ἀδελφό του τὸν Χρύσανθο, διδάσκαλο τῆς Πατριαρχικῆς Σχολῆς.
Μὲ τὶς συστάσεις, ποὺ τοῦ ἔκανε, γνωρίστηκε μὲ πολλοὺς ἀρχιερεῖς, ἀκόμα καὶ μὲ τὸν πατριάρχη Σεραφείμ, ὥστε μὲ την ἔγγραφη ἄδεια τοῦ Πατριαρχείου νὰ ἀρχίσει τὸ ἐθνικὸ καὶ ἱεραποστολικό του ἔργο (ὅπως πάλαι ποτὲ τὰ δύο ἀδέλφια ὁ Κύριλλος καὶ ὁ Μεθόδιος οἱ διαφωτιστὲς τῶν Σλάβων), σήμερα ὁ Αἰτωλὸς μέσῳ τοῦ εὐαγγελικοῦ κηρύγματος, ἤδη ἀπὸ τὸ 1760 ἀπὸ τὴν πρωτεύουσα Πόλη.
Κατόπιν περιηγήθηκε τὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου Πελάγους, τὴ Μακεδονία, Ἤπειρο, Θεσσαλία, Στερεὰ Ἑλλάδα, Ἰόνια Νησιὰ καὶ Αἰτωλία ἀφυπνίζοντας τὴν συνείδηση στὸ σκλαβωμένο μας Γένος.
Ταξίδευσε μέχρι τὴν βόρεια Ἤπειρο καὶ ἐπισκέφθηκε περιοχὲς τοῦ σημερινοῦ Μαυροβουνίου καὶ τῶν σημερινῶν Σκοπίων, ὅπου στὴν εὐρύτερη ζώνη τῶν Βαλκανίων καὶ κυρίως τῶν Δυτικῶν Βαλκανίων, ζοῦσαν ἑλληνικοὶ πληθυσμοί.
Οἱ ὁμιλίες του δημιούργησαν ἐντύπωση, γιατί χρησιμοποιοῦσε ὄχι μόνο τὴ δημοτικὴ γλώσσα, τὴν κατανοητὴ στὸν ἀγράμματο φτωχό, βασανισμένο καὶ ταλαιπωρημένο Ἕλληνα Ραγιά, ἀλλὰ γιατί μιλοῦσε στὴν καρδιά του.
Ὁ λαὸς παρακολουθοῦσε τὶς ὁμιλίες του σὲ χωριά, κωμοπόλεις, πόλεις ἐνῶ δίδασκε μὲ ἀσυνήθιστη εὐγλωττία, εὐλάβεια καὶ ἀγάπη πρὸς τὴν παιδεία τοῦ Γένους.
Σὲ μιὰ ἐπιστολή του στὶς 2 Μαρτίου 1779 πρὸς τον λόγιο ἀδελφό του Χρύσανθο, ποὺ τότε ἦταν Σχολάρχης Νάξου, μαθαίνουμε ὅτι ταξίδεψε σὲ 30 ἐπαρχίες, ἵδρυσε 10 ἑλληνικὰ σχολεῖα καὶ 200 δημοτικά. Στὸ τέλος τῆς ἐπιστολῆς του γράφει:
«Δέκα χιλιάδες Χριστιανοὶ μὲ ἀγαπῶσι καὶ ἕνας μὲ μισεῖ. Χίλιοι Τοῦρκοι μὲ ἀγαπῶσι καὶ ἕνας ὄχι τόσο. Χιλιάδες ἑβραῖοι θέλουσι τὸν θάνατό μου καὶ ἕνας ὄχι. ,αψοθ´ Μαρτίου β΄. Ὁ σὸς ἀδελφὸς Κοσμᾶς Ἱερομόναχος». Ἀρκετοί Τοῦρκοι σέβονταν τὸν Αἰτωλὸ καὶ ἄκουαν μὲ προσοχὴ τὶς συμβουλές του.
Στὰ μέρη, ποὺ δίδασκε, κάρφωναν ἕνα ξύλινο σταυρὸ γιὰ νὰ ἀποδεικνύουν ὅτι πέρασε καὶ ἀπὸ ἐκεῖ. Τὸν ἀκολουθοῦσαν καὶ ἁπλοὶ ἱερεῖς τῆς ὑπαίθρου οἱ ὁποῖοι μετὰ διασκορπίστηκαν στὰ χωριά τους κηρύττοντας καὶ ἀναγιγνώσκοντας τοὺς λόγους του ἢ καταγράφοντας αὐτούς, ἐνίοτε ὅπως τοὺς ἄκουσαν ἢ ὅπως τοὺς κατάλαβαν ἢ ὅπως τοὺς θυμήθηκαν.
. Μέσα στὸ τότε προστατευτικὸ πλαίσιο τῆς Ἐθναρχούσας Ἐκκλησίας τὸ Γένος μας διατήρησε τὴν ἀκεραιότητά του καὶ τὸν σκληρό του πυρήνα, μπόρεσε μὲ διαφόρους τρόπους μὲ τὰ κρυφὰ σχολειά, μὲ τὸ χορὸ τοῦ Ζαλόγου, μὲ τὸ Κούγκι, μὲ τὸν Ἀθανάσιο Διάκο, μὲ τὸν Παπαφλέσσα καὶ μὲ τὸ Μακρυγιάννη ἀργότερα, κ.α. ἥρωες, μπόρεσε νὰ ἐπιβιώσει στοὺς ἰδιαίτερα δύσκολους τόσο τοῦ 16ου καὶ 17ου καὶ ἀργότερα τοὺς ἄλλους αἰῶνες ἕως τὴν ἐξέγερση.
Οἱ ὁμιλίες του ἦταν θεραπευτήριο ἀλλὰ καὶ ἐλεγκτήριο, ποὺ ἴσως κάκιζε κάποιους ἄδικους ἄρχοντες τῶν κοινοτήτων γιὰ τὶς τυχὸν αὐθαιρεσίες τους. Στὴν Κεφαλονιὰ οἱ ἄρχοντες ζήτησαν ἀπὸ τὸν ξένο διοικητὴ τὴν ἀπέλασή του, ἡ ὁποία ὄμως ματαιώθηκε μετὰ ἀπὸ ξεσηκωμὸ τοῦ ἁπλοῦ λαοῦ. Ὅταν μετέβη στὴν Ζάκυνθο, τὸν συνόδευσαν 10 πλοῖα κατάμεστα ἀπὸ Κεφαλλονίτες.
Ὅμως κι ἐκεῖ οἱ ἄρχοντες τοῦ ἀπαγόρευσαν να ἀποβιβασθεῖ, γιατί φοβήθηκαν τὰ λεγόμενά του. Γνωρίζουμε ὅτι τότε στὰ Ἰόνια ἡ Ἑνετοκρατία καὶ ἡ Ἁγγλοκρατία εἶχε τὸν πολιτικὸ ἔλεγχο τῶν νησιῶν. Πάλι πῆγε στὴν Κεφαλλονιὰ καὶ μετὰ ἀπὸ ἀρκετὸ καιρὸ στὴν νῆσο Κέρκυρα, ὅπου καὶ τοῦ ἔγινε μεγάλη ὑποδοχή.
Ἡ συρροὴ τῶν ἀκροατῶν του ἦταν ἐνθουσιώδης, τόσο ἀπὸ τὰ Ἰόνια νησιά, ὅσο κι ἀπὸ τὴν Ἤπειρο καὶ ἀλλοῦ. Ἔτσι ἀναγκάσθηκε ἀπὸ τὸν διοικητὴ τοῦ νησιοῦ, ποὺ παρακινήθηκε ἀπὸ προύχοντες, νὰ ἐγκαταλείψει τὸ νησὶ καὶ νὰ περάσει ἀπέναντι στὴν Ἤπειρο καὶ στὴν Ἀλβανία.
Ἐκεῖ οἰ πλούσιοι ἔμποροι Ἑβραῖοι τῆς Ἠπείρου κατηγόρησαν τὸν Αἰτωλὸ ὡς φιλοπόλεμο.
Ἡ Τουρκικὴ διοίκηση τὸ πίστεψε. Τὸν συκοφάντησαν ὡς δῆθεν ὀργανωτὴ ἐπαναστάσεως. Κλήθηκε στὸ
Βεράτιο τῆς Ἀλβανίας, γιὰ νὰ ἀπολογηθεῖ γιὰ ἀνυπόστατες καὶ συκοφαντικὲς κατηγορίες.
Ὅταν τὸν ἄκουσε ὁ διοικητής, ἀντὶ νὰ τὸν καταδικάσει, τοῦ ἔδωσε μικρὸ θρόνο ὅπου θὰ ἀνέβαινε ὁμιλώντας.
Ἐδῶ οἰ πλούσιοι ἔμποροι Ἑβραῖοι με ἄλλο μέσο ζήτησαν νὰ καταδικασθεῖ. Μίλησαν σὲ ἕναν μουσουλμάνο εἰσπράκτορα φόρων, ὁ ὁποῖος ἀνάφερε στὸν διοικητὴ ὅτι τοῦ λιγόστευαν οἱ φόροι. Συκοφαντώντας τον ὅτι δῆθεν ὁ κόσμος παρακολουθεῖ τὴν διδασκαλία τοῦ Αἰτωλοῦ, ἀντὶ νὰ ἀσχολεῖται μὲ τὴν ἐργασία καὶ γεωργία.
Ὁ διοικητὴς διέταξε ἁπλὰ νὰ τὸν σταματήσουν.
Ἀλλὰ ὁ φοροεισπράκτορας παρερμήνευσε ἔντεχνα τὴν διαταγὴ τοῦ διοικητῆ καὶ ἐνέργησε κρυφά, ὥστε νὰ θανατωθεῖ.
.
Τὴν μνήμη τοῦ Κοσμᾶ Αἰτωλοῦ σέβονταν καὶ οἱ Μουσουλμάνοι.
Μέχρι καὶ ὁ διαβόητος Ἀλὴ – Πασὰς τῶν Ἰωαννίνων ἔκτισε μὲ δικά του ἔξοδα ἐκκλησία στὸ χωριὸ Καλκουτάση τοῦ Βερατίου, ὅπου κρέμασαν τὸν Ἅγιο Κοσμᾶ.
Ἀναγνωρίστηκε ὡς Ἅγιος μὲ ἀπόφαση τῆς Ἐκκλησίας.
Τότε ζήτησε ὁ Ἀλὴς νὰ τοῦ ἑτοιμάσουν ἀργυρὴ κεφαλὴ τοῦ Ἁγίου. Ὅταν τὴν ἔφεραν μπροστὰ στὸν Ἀλή, αὐτός, λέει ἡ παράδοση, ὅτι τότε ἔψαυσε 3 φορὲς τὰ γένια του σὲ σημεῖο σεβασμοῦ. Ἐπειδὴ οἱ παρόντες μουσουλμάνοι δυσανασχέτησαν, τοὺς εἶπε ὁ Πασάς: «φέρετέ μου ἕνα μουσουλμάνο σὰν αὐτὸν τὸν χριστιανὸ νὰ τοῦ φιλήσω καὶ τὰ πόδια».
Εἰδικὸ μέρος.
. Ὁ Αἰτωλὸς ὑπῆρξε μοναδικὸς καὶ ἀναντικατάστατος διδάσκαλος, φωτιστὴς τοῦ Γένους, ἐθνομάρτυρας καὶ ἅγιος τῆς Ἐκκλησίας.
Καμιὰ μὰ καμιὰ προσωπικότητα τῶν χρόνων τῆς σκλαβιᾶς καὶ τῆς δουλείας δὲν ἔχει ἀπασχολήσει τόσο πολὺ τόσο τὴν ἐπιστήμη, ὅσο καὶ τὴ λογοτεχνία, ὅσο αὐτὸς ὁ μεγάλος πατριώτης λόγιος Πατροκοσμᾶς Ἁγιορείτης. Ἀνήκει στὶς φωτισμένες μορφές, ποὺ προετοίμασαν τὸ Γένος γιὰ τὴν παλιγγενεσία του καὶ τὴν ἐθνεργεσία του.
Τὸ Γένος μας πράγματι δὲν ἦταν κάποιοι ἀγράμματοι καὶ γυμνοὶ σκλάβοι, ὅπως μᾶς ἔχουν χαρακτηρίσει καὶ σήμερα κάποιες σκοτεινὲς ἀντίχριστες δυνάμεις.
Ἡ ἐμφάνισή του συνέπεσε στὸν 18ο αἰώνα ὅπου συντελεῖται ἡ ἀνασυγκρότηση τοῦ ἑλληνισμοῦ σὲ ὅλους τοὺς τομεῖς.
. Τὸ Μέγα Δένδρο ὀνομάζει τόπο καταγωγῆς του καὶ ὁ πρῶτος βιογράφος καὶ σύγχρονός του ὁ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης.
Ὁ Κοσμᾶς γεννήθηκε τὸ 1714 στὸ Μεγάλο Δένδρο τῆς Αἰτωλίας καὶ τὸ βαπτιστικό του ὄνομα ἦταν Κώνστας.
Στὴν ἡλικία τῶν 8 ἐτῶν στάλθηκε στὸ ἱεροδιδασκαλεῖο τοῦ Λύτσικα στὴν Σιγδίτσα τῆς ἐπαρχίας Παρνασσίδος καὶ στὴ μονὴ Ἁγίας Παρασκευῆς στὰ Βραγγιανὰ τῶν ἱστορικῶν Ἀγράφων.
Δίδαξε ὡς «ὑποδιδάσκαλος» στὴ Λομποτινὰ Ναυπακτίας καὶ σὲ ἄλλα χωριά.
Ἐπιθυμώντας νὰ λάβει μίαν ἀνώτερη παιδεία πῆγε στὴν Ἀθωνιάδα Σχολή.
Πῆγε γύρω στὸ 1750, ὅπου εἶχε δασκάλους τὸν Παν. Παλαμᾶ, τὸν Εὐγένιο Βούλγαρη καὶ τὸν Νικόλαο Τζαρτζούλη.
Γνωστοὶ μαθητὲς τῆς Ἀθωνιάδας Ἀκαδημίας ὑπῆρξαν οἱ συμμαθητὲς τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ Αἰτωλοῦ, ὅπως ὁ Ἄνθιμος ὁ Ὀλυμπιώτης, ὁ Ὅσιος Ἀθανάσιος Πάριος, ὁ Δαμασκηνὸς Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, ὁ Παΐσιος Καυσοκαλυβίτης, ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Κουλακιώτης, ὁ κτήτορας τῆς μονῆς τοῦ Μεγάλου Δένδρου, στὴν Πάρο ὁ ὅσιος Κύριλλος Παπαδόπουλος, ὁ λόγιος Ρήγας Φεραῖος, καθὼς καὶ ὁ πρῶτος σχολάρχης τῆς θεολογικῆς σχολῆς τῆς Χάλκης Κωνσταντῖνος Τυπάλδος, μετέπειτα μητροπολίτης Σταυρούπολης.
Ὄχι τυχαία, πρῶτος σχολάρχης τῆς Ἀθωνιάδας διορίζεται ὁ λόγιος ἱεροδιάκονος Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης ἐξ Ἑβραίων ἐκ Πατρῶν.
Ὁ Κοσμᾶς στὸ Ἅγιο Ὄρος ἐπιδόθηκε στὴν ἄσκηση καὶ τὴ μελέτη τῶν ἐκκλησιαστικῶν πατέρων καὶ συγγραφέων.
«Μελετώντας τὸ ἅγιον καὶ ἱερὸν Εὐαγγέλιον -ἔλεγε στὸ κήρυγμά του- εὗρον μέσα πολλὰ καὶ διάφορα νοήματα, τὰ ὁποῖα εἶναι ὅλα μαργαριτάρια, διαμάντια, θησαυρός, πλοῦτος, χαρά, εὐφροσύνη, ζωὴ αἰώνιος».
. Ἀπὸ τὶς ὁμιλίες του φαίνεται καθαρὰ ἡ βαθιὰ ἐκκλησιαστικὴ γνώση καὶ ἡ ἐπαρκὴς γενικότερη «θύραθεν» παιδεία.
Γνώριζε καλὰ Ἑλληνικά, ἔμαθε ξένες γλῶσσες: «Ἑβραϊκά, Τουρκικά, Φράγκικα». Δείχνει ἄνεση στὴ χρήση καὶ τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γραμματείας.
Μετὰ τὴ φοίτησή του στὴν Ἀθωνιάδα καὶ «κατ᾽ ἰδίαν», λέγει: «ἔφθειρα τὴν ζωήν μου εὶς τὴν σπουδὴν σαράντα-πενήντα χρόνους… τὰ βάθη τῆς σοφίας ἠρεύνησα» – θὰ ὁμολογήσει ὁ ἴδιος.
Φλεγόταν ἀπὸ τὸν πόθο νὰ βοηθήσει τὸ ὑπόδουλο σκλάβο Γένος, ὅπως λέγει:
«Ἀκούοντας καὶ ἐγώ, ἀδελφοί μου -θὰ πεῖ ἀργότερα- τοῦτον τὸν γλυκύτατον λόγον, ὅπου λέγει ὁ Χριστός μας, νὰ φροντίζωμεν καὶ διὰ τοὺς ἀδελφούς μας, μ᾽ ἔτρωγεν ἐκεῖνος ὁ λόγος μέσα εὶς τὴν καρδίαν τόσους χρόνους, ὡσὰν τὸ σκουλήκι, ὅπου τρώγει τὸ ξύλον..
Ὅθεν ἄφησα τὴν ἰδικήν μου προκοπήν, τὸ ἰδικόν μου καλόν, καὶ ἐβγῆκα νὰ περιπατῶ ἀπὸ τόπον εἰς τόπον καὶ διδάσκω τοὺς ἀδελφούς μου».
Θὰ συμπληρώσει τὴν ἀρχὴ τῆς αὐτοθυσίας:
«Ἐπειδὴ τὸ Γένος μας ἐπεσεν εἰς ἀμάθειαν, εἶπα:
Ἂς χάση ὁ Χριστὸς ἐμένα, ἕνα πρόβατον, καὶ ἂς κερδίση τὰ ἄλλα. Ἴσως ἡ εὐσπλαγχνία τοῦ Θεοῦ καὶ ἡ εὐχή σας σώση καὶ ἐμένα».
. Περὶ τὸ 1760 πῆγε στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ ἔλαβε τὴν ἄδεια καὶ εὐλογία Οἰκουμενικοῦ πατριάρχη Σωφρονίου Β´, γιὰ νὰ ἀρχίσει τὸ ἐθνικὸ καὶ ἱεραποστολικό του ἔργο γιὰ μία περίπου εἰκοσαετία καὶ τὸ ἐπισφράγισε μὲ τὸ μαρτύριό του ὡς γνήσιος διδάσκαλος.
Ὁ Κοσμᾶς πραγματοποίησε τέσσερεις ἢ τρεῖς περιοδεῖες ἀφύπνισης τοῦ Γένους.
Οἱ πορεῖες του δὲν μποροῦν νὰ ὁριστοῦν μὲ ἀκρίβεια.
Διάφορες παραδόσεις καὶ ἐπιστολές του βεβαιώνουν ὅτι περιόδευσε τὰ μέρη τῆς Κωνσταντινούπολης, τὴ Θράκη, τὸ Ἅγιον Ὄρος, τὴ Στερεὰ Ἑλλάδα, τὴν Ἀχαΐα, τὴ Θεσσαλία, τὴ Μακεδονία, τὴν Ἤπειρο, τὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου καὶ Ἰονίου, τμήματα τῆς σημερινῆς Σερβίας, τοῦ Μαυροβουνίου καὶ τῶν Σκοπίων, καθὼς καὶ τὴ Βόρειο Ἤπειρο, δηλ. ὅπου ὑπῆρχε σὲ ὅλα αὐτὰ τὰ μέρη ἑλληνικὴ γλώσσα ἤθη καὶ ἔθιμα.
Μιλοῦσε σὲ πόλεις, χωριά, σὲ ὀρεινὲς καὶ ἀπομονωμένες περιοχές, ἀψηφώντας μόχθο καὶ κινδύνους.
Δὲν ἔλειψαν καὶ οἱ ἀντιδράσεις.
.
Οἱ πλούσιοι καὶ κάθε εἴδους δυνατοὶ φοβοῦντο ἢ προκαλοῦντο μὲ τὸν λόγο του νὰ δώσουν «τὸ ἄδικον ὀπίσω», πολλοὶ καὶ ἀπὸ τοὺς κοτζαμπάσηδες, μὲ τὸ λόγο τοῦ Αἰτωλοῦ γιὰ δικαιοσύνη, ἐπίσης καὶ οἱ Ἐνετοί, μὲ τὸ ἑπτανησιακὸ ἀρχοντολόγι καὶ οἱ ἔμποροι Ἑβραῖοι.
Μὲ ἐνέργειές του ζήτησε τὴν παύση τοῦ παζαριοῦ τὴν ἡμέρα τῆς Κυριακῆς καὶ ἡ μεταφορά του στὸ Σάββατο. Ἡ ἐπιβουλὴ τῶν Ἑβραίων ἐναντίον τοy ἔγινε ὁ μεγαλύτερος κίνδυνος:
«Νὰ τὸν παρακαλέσετε (τὸν Χριστὸ) -ἔλεγε- νὰ μὲ φυλάγη ἀπὸ τὶς παγίδες τοῦ Διαβόλου καὶ μάλιστα τῶν Ἑβραίων, ὅπου ἐξοδιάζουν χιλιάδες πουγγιὰ διὰ νὰ μὲ θανατώσουν».
Τὸν συκοφάντησαν ὅτι δῆθεν ἦταν ὄργανο τοῦ πολιτικοῦ ἐπεκτατισμοῦ τῶν Ρώσων καὶ τοῦ Ρωσικοῦ κόμματος στὴν Ἑλλάδα καὶ ὅτι δῆθεν ἐνεργοῦσε ὑποκινώντας ἐπαναστάσεις κατὰ τῶν Ὀθωμανῶν (θὰ θυμηθοῦμε ἀνάλογη συκοφαντία εἰπώθηκε κάποια χρόνια ἀργότερα γιὰ τὸν Φλαμιάτο καὶ Παπουλάκο). Κι ἐνῶ ὁ Πατροκοσμᾶς κήρυττε στὸ χωριὸ Κολικόντασι τοῦ Βερατίου, συνελήφθη μὲ ἐντολὴ τοῦ Κοὺρτ πασᾶ, στὶς 23 Αὐγούστου 1779, καὶ τὴν ἑπομένη δίχως ἔνδικα μέσα, παράνομα καὶ ἀναπολόγητος κρεμάστηκε ἀπὸ δέντρο στὶς ὄχθες τοῦ ποταμοῦ Ἄψος.
Δίχως δίκη, δίχως νόμιμη διαδικασία, ἐρήμην καταδικαστικὴ ἐνέργεια.
Τὸ σῶμα του γυμνώθηκε καὶ ρίχτηκε στὸν ποταμό, ἀπ’ ὅπου τὸ ἀνέσυρε ὕστερα ἀπὸ τρεῖς ἡμέρες ὁ ἐφημέριος του χωριοῦ καὶ τὸ ἔθαψε στὸν ναό του.
Ἡ ἐθνική του δράση.
. Ὁ Κοσμᾶς ἐπέλεξε τὸν ἐθνικὸ καὶ ἱεραποστολικὸ τρόπο δράσης, ὑπακούοντας σὲ ἐντολὲς μέσα στὸ εὐρύτερο σχέδιο τοῦ ἐθναρχικοῦ ἀπελευθερωτικοῦ ρόλου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου.
Ἡ ἔναρξη δράσης ἔγινε σχεδὸν ταυτόχρονα τόσο ἀπὸ τὸν Κοσμᾶ, ὅσο καὶ ἀπὸ τὸν λόγιο ἱεροκήρυκα τοῦ πατριαρχείου Δωρόθεο Βουλησμᾶ.
Οἱ περιοδεῖες του ἀποσκοποῦσαν στὴν ἐνίσχυση τῆς χριστιανικῆς λαϊκῆς ἑνότητας μέσα στὴν ἐθναρχικὴ ἐκκλησιαστικὴ παράδοση, ποὺ ἦταν καθαρὰ ἐθνική. Στόχος του ἦταν ἡ παύση τῶν βίαιων ἐξισλαμισμῶν, τοῦ παιδομαζώματος, ἡ ἀποτροπὴ συλλογῆς ὄμορφων κοριτσιῶν σὲ χαρέμια, ποὺ εἶχαν πυκνωθεῖ τὸν 18ο αἰώνα σὲ ὅλο τὸ βαλκανικὸ ὀρθόδοξο χῶρο.
Μποροῦσε νὰ μιλεῖ μὲ τρόπο κατανοητὸ καὶ προσιτὸ στὸν λαό, ἀντίθετα μὲ ἄλλους λόγιους ἱεροκήρυκες τῆς ἐποχῆς του ποὺ μιλοῦσαν ἀκατανόητα.
Ὁ λόγος του φανερώνει τὸ ἐθνικολαϊκὸ φρόνημά του. Ὁ γλωσσικὸς κώδικας ἐπικοινωνίας του ἦταν πατριωτικὸς καὶ ἐθνικὸς καὶ βρῆκε ἀπήχηση, γιατί ὁ λαὸς αὐτὸν περίμενε. Διάνθιζε τὸ κήρυγμά του μὲ ἐλεύθερη ἀπόδοση ἁγιογραφικῶν, πατερικῶν, πατριωτικῶν χωρίων.
Ὁ «δημοτικισμὸς» ἦταν φυσικὸς καὶ ἀβίαστος, ἀφοῦ προεῖχε τὸ ἐθνικὸ συμφέρον.
Δὲν ἐπεδίωκε ἐντυπωσιασμό, ἀλλὰ τὴν πνευματικὴ ἀφύπνιση τοῦ Γένους.
Εἶχε φυσικὴ καὶ ἀνεπιτήδευτη ρητορικότητα, ποὺ παρουσιάζει καὶ σπάνια λογοτεχνικὴ δύναμη.
.
Ἔλεγε: «Χρέος ἔχουν ἐκεῖνοι, ὅπου σπουδάζουν -σημειώνει- νὰ μὴ τρέχουν εἰς ἀρχοντικὰ καὶ αὐλὰς μεγάλων καὶ νὰ ματαιώνωσι (νὰ χαραμίζουν) τὴ σπουδή τους, διὰ νὰ ἀποκτήσουν πλοῦτον καὶ ἀξίωμα, ἀλλὰ νὰ διδάσκωσι μάλιστα τὸν κοινὸν λαόν, ὅπου ζῶσι μὲ πολλὴν ἀπαιδευσίαν καὶ βαρβαρότητα». Πρότυπά του εἶχε τοὺς λόγιους τὸν Φραγκίσκο Σκοῦφο (1644-1697), τὸν Ἠλία Μηνιάτη (1669-1714) καὶ τὸν Βικέντιο Δαμοδὸ (1700-1752). Ἴδια παράδοση θὰ ἀκολουθήσει καὶ ὁ νεώτερος τοῦ Κοσμᾶ, ὁ Νικηφόρος Θεοτόκης (1730-1800).
Ἀργότερα οἱ ἥρωες τῆς Λευτεριᾶς ὅπως ὁ Μακρυγιάννης, ὁ Ἀθανάσιος Διάκος, κ.ἄ., ἀλλὰ καὶ οἱ γυναῖκες ὅπως ἡ Μαυρογένους, ἡ Μπουμπουλίνα, οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ τοῦ Ζαλόγγου, ἀλλὰ καὶ ὁ δίκαιος κυβερνήτης Ἰωάννης Καποδίστριας τὴν ἴδια ἐθνικὴ πολιτικὴ θὰ ἀκολουθήσουν, γι’ αὐτὸ καὶ δὲν διστάζουν καὶ δίνουν τὴν μαρτυρία μὲ τὴν ζωή τους ὁ καθένας. Ὁ διπλωμάτης τῆς Εὐρώπης καὶ κυβερνήτης Καποδίστριας ἱδρύει ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα ὅπου μπορεῖ καὶ γιὰ ὅσο θὰ προλάβει, ἀφοῦ κι αὐτὸς ἄδικα θὰ συκοφαντηθεῖ καὶ θὰ δολοφονηθεῖ, ἀπὸ σκοτεινὲς δυνάμεις, ποὺ ποτὲ δὲν ἄφησαν ἥσυχο τοῦτον τὸν τόπο νὰ ἀνασάνει.
.
Οἱ σπάνιες καὶ περίφημες Διδαχὲς τοῦ Κοσμᾶ, μὲ λιτὸ καὶ ἀνεπιτήδευτο λόγο, δηλώνουν τὸ ποθούμενο τῆς Λευτεριᾶς τοῦ Γένους.
Τὸ φιλολογικὸ πρόβλημα τῶν Διδαχῶν ἐξέτασε ἐκτεταμένα ὁ Ι. Μενοῦνος στὴ διδακτορική του διατριβή του. Ὁ Ι. Μενοῦνος διακρίνει πέντε τύπους Διδαχῶν (συνολικὰ 26 κείμενα) τοῦ Κοσμᾶ, τῶν τελευταίων ἐτῶν τῆς δράσης του. Κανένα αὐτόγραφό του δὲν σώζεται.
Τὰ κηρύγματα ὡς γνωστὸν καταγράφονταν ἀπὸ ἀκροατές του.
. Ἡ ὁμιλία θὰ γινόταν βράδυ, γιατί ἡ μετακίνησή του γινόταν στὴ διάρκεια τῆς ἡμέρας. Τὸ πρωὶ ἔκανε μία δεύτερη ὁμιλία.
Στὴν πρώτη μιλοῦσε γιὰ τὴ δημιουργία καὶ τὴν πτώση, στὴ δεύτερη γιὰ τὴ σωτηρία.
Τὸ δεύτερο βράδυ ἔκανε τρίτη ὁμιλία μὲ θέμα τὴν ἀνάσταση καὶ τὴν ἐξάπλωση τῆς πίστης, μέχρι τὴν Δευτέρα Παρουσία.
Ἡ θεματικὴ τῶν ὁμιλιῶν του εἶχε στόχο τὴν ἀφύπνιση τοῦ Γένους στὶς ἄμεσες ἀνάγκες καὶ στοὺς προβληματισμοὺς γιὰ τὴν Λευτεριά.
Θὰ μπορούσαμε ἐδῶ νὰ διακρίνουμε τρεῖς περιπτώσεις ἐθνικῆς καὶ πατριωτικῆς ἀφύπνισης:
Α. Ὀρθοδοξία, Ἔθνος, πολιτική. Ἀπέβλεπε στὴν ἀναζωπύρηση τοῦ ἐθνικοῦ καὶ πολιτικοπατριωτικοῦ φρονήματος, γιὰ τὴν ἐπανεύρεση τῶν θεμελίων τοῦ Γένους μέσα στὴν ὀρθόδοξη συνείδηση τοῦ λαοῦ: «Ἔμαθα -ἔλεγε- πὼς μὲ τὴν χάρη τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ Θεοῦ δὲν εἴσθενε Ἕλληνες (δηλ. εἰδωλολάτρες), δὲν εἴσθενε ἀσεβεῖς αἱρετικοὶ ἄθεοι, ἀλλ᾽ εἴσθενε εὐσεβεῖς ὀρθόδοξοι Χριστιανοί, πιστεύετε καὶ εἴσθενε βαπτισμένοι εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ εἴσθενε τέκνα καὶ θυγατέρες τοῦ Χριστοῦ μας».
Αὐτὴ ἡ διδασκαλία βρῆκε ἀπήχηση καὶ στὰ πρῶτα Ἑλληνικὰ Συντάγματα μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση.
.
Ἡ (δια)φωτιστικὴ πολιτικὴ καὶ ἐθνικοπατριωτική του προσπάθεια διαφοροποιοῦνταν ριζικὰ ἀπὸ ἐκείνη τῶν ὀρθολογιστῶν καὶ διαφωτιστῶν τῆς ἑσπερίας τὴν ὁποία καυτηρίαζε σὰν τὸν στρατηγὸ Μακρυγιάννη.
Ἐπεδίωκε νὰ προφυλάξει τὸν λαὸ ἀπὸ τὴ σύγχυση τῶν διαφόρων προπαγανδῶν καὶ θεωριῶν, ποὺ κατακλυσμικὰ ἰσοπέδωναν τὴ συνείδησή του:
«Ὅλες οἱ πίστες -ἦταν τὸ κήρυγμα τοῦ Πατροκοσμᾶ- εἶναι ψεύτικες, κάλπικες, ὅλες τοῦ Διαβόλου.
Τοῦτο ἐκατάλαβα ἀληθινόν, θεῖον, οὐράνιον, σωστόν, τέλειον καὶ διὰ λόγου μου καὶ διὰ λόγου σας, πὼς μόνη ἡ πίστις τῶν εὐσεβῶν καὶ ὀρθοδόξων Χριστιανῶν εἶναι καλὴ καὶ ἁγία».
.
Ἡ ὁμιλία του ἦταν Τριαδοκεντρική, ἑστιάζεται στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, ἀφοῦ τὸ «κινδυνευόμενον καὶ προκείμενον» ἦταν ἡ χριστιανικὴ ὀρθόδοξη ὑπόσταση τοῦ ἑλληνορθόδοξου Ἔθνους.
Δὲν εἶναι τυχαῖο ποὺ ὅλα τὰ ἑλληνικὰ συντάγματα ἕως σήμερα ἔχουν ὡς προοίμιο τὴν φράση: «εἰς τὸ ὄνομα τῆς Ἁγίας Τριάδος», ποὺ δυστυχῶς σήμερα κάποιοι μοντερνιστὲς θέλουν νὰ καταργηθεῖ.
Ὁ Χριστὸς εἶναι γιὰ τὸν Κοσμᾶ «ὁ γλυκύτατος αὐθέντης καὶ δεσπότης», εἶναι ὁ μόνος παιδαγωγὸς καὶ δίκαιος κριτής.
Ἡ ὁμιλία του δὲν ἦταν ἄχρωμη ἠθικολογία ἀλλὰ ἐθνικὴ πατριωτικὴ μὲ ἁπλότητα καὶ εἰλικρίνεια.
Ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη παράδοση προχωροῦσε στὸ ὀρθόδοξο πολιτικὸ ἦθος, προβάλλοντας τὴν Τριάδα τῶν ἀρετῶν: τὴν ταπείνωση, τὴν συγχωρητικότητα, τὴν ἀγάπη.
Ζητοῦσε ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ «φυτεύση καὶ νὰ ριζώση εἰς τὴν καρδίαν τῶν ἀκροατῶν υτὴν εἰρήνην, τὴν ἀγάπην, τὴν ὁμόνοιαν, τὴν πραότητα, τὴν θερμὴν πίστιν, τὴν ὀρθὴν ἐξομολόγησιν».
Οἰκοδομοῦσε ἔτσι τὴν ἐθνικὴ καὶ πατριωτικὴ κοινωνικότητα.
Β. Ἐθνικὴ πατριωτικὴ παιδεία.
Ὁ Πατροκοσμᾶς ὑπῆρξε διδάσκαλος ποὺ τὴν παιδεία συνδύαζε μὲ τὸν θεῖο φωτισμὸ τοῦ ἀνθρώπου. Θεωροῦσε ἁμάρτημα τὴν ἀδιαφορία ἀπέναντι στὴν Γνώση:
«Ἁμαρτάνετε πολὺ νὰ τὰ ἀφήνετε (=τὰ παιδιὰ) ἀγράμματα καὶ τυφλά, καὶ μὴ μόνον φροντίζετε νὰ τοὺς ἀφήσετε πλούτη καὶ ὑποστατικά, καὶ μετὰ τὸν θάνατό σας, νὰ τὰ τρῶν καὶ νὰ τὰ πίνουν καὶ νὰ σᾶς ὀπισολογοῦν (κατηγοροῦν; δυσφημοῦν;). Καλύτερα νὰ τὰ ἀφήσετε φτωχὰ καὶ γραμματισμένα, παρὰ πλούσια καὶ ἀγράμματα».
Ἡ παιδεία του εἶναι ἑλληνική, ἀφῆστε τὰ παιδιὰ φτωχὰ καὶ γραμματισμένα, ἀκόλουθη μέσῳ τῆς ἱστορίας τοῦ Γένους:
«Ἡ Ἐκκλησία μας -λέγει- εἶναι εἰς τὴν ἑλληνικήν.
Καὶ ἂν δὲν σπουδάσης τὰ Ἑλληνικά, δὲν ἠμπορεῖς νὰ καταλάβης ἐκεῖνα ποὺ ὁμολογεῖ ἡ Ἐκκλησία μας».
Δὲν ἦταν τυχαῖο ποὺ μέχρι σήμερα στὴν Ἑλλάδα εἴχαμε δωρεὰν ἐθνικὴ παιδεία, ἀφοῦ αὐτὴ ἦταν ἐθνικὴ καὶ ἀκόλουθη τῶν προτάσεών του.
.
Γιὰ νὰ περιορίσει καὶ νὰ ἐξαφανίσει ἀπὸ τὸ Γένος τῶν Ἑλλήνων τὴ χρήση τοῦ βλάχικου ἢ ἀρβανίτικου γλωσσικοῦ ἰδιώματος, θὰ φθάσει σὲ σημεῖο νὰ δηλώσει: «Ὅποιος χριστιανός, ἄνδρας ἢ γυναίκα, ὑπόσχεται μέσα εἰς τὸ σπίτι του νὰ μὴ κουβεντιάζη Ἀρβανίτικα, ἂς σηκωθῆ ἐπάνω νὰ μοῦ εἴπη καὶ νὰ πάρω ὅλα του τὰ ἁμαρτήματα εἰς τὸν λαιμόν μου ἀπὸ τὸν καιρὸν ὅπου ἐγεννήθηκε, ἕως τώρα, καὶ νὰ βάλω ὅλους τοὺς χριστιανοὺς νὰ τὸν συγχωρέσουν».
. Ἡ παιδεία, ποὺ διέδιδε ὁ Πατροκοσμᾶς, ἀπέβλεπε στὴν πνευματικὴ ἀναγέννηση τοῦ Ἔθνους. Ὅπως ἔγραφε στοὺς Παργίους, καὶ τὸ ἑλληνικὸ σχολεῖο ποὺ θὰ ἵδρυαν, θὰ ἔπρεπε νὰ συντελέσει «εἰς τὴν διαφύλαξιν τῆς πίστεως καὶ ἐλευθερίαν τῆς πατρίδος».
Ἦταν μία παιδεία ποὺ ἀνταποκρινόταν στὶς ἄμεσες ἀνάγκες τοῦ δούλου Γένους καὶ διαφοροποιοῦνταν ἀπὸ ἐκείνη τὴν πίστη τῶν δυτικῶν καὶ τὰ «ἄθεα γράμματα» κάποιων διαφωτιστῶν, ὅπως ὁ ἴδιος τὰ χαρακτήριζε καὶ τὰ διήλεγχε.
.
Τὸ ἐθνικοαπελευθερωτικό του φρόνημα ἀποτυπώνουν στὰ λόγια του:
«Αἱ πολλαὶ Ἐκκλησίαι οὔτε διατηροῦν, οὔτε ἐνισχύουν τὴν πίστιν μας, ὅσον καὶ ὅπως πρέπει, ἐὰν οἱ εἰς Θεὸν πιστεύοντες δὲν εἶναι φωτισμένοι ὑπὸ τῶν παλαιῶν καὶ νέων Γραφῶν.
Ἡ πίστις μας δὲν ἐστερεώθη ἀπὸ ἀμαθεῖς Ἁγίους, ἀλλὰ ἀπὸ σοφοὺς καὶ πεπαιδευμένους, οἵτινες καὶ τὰς ἁγίας Γραφὰς ἀκριβῶς μᾶς ἐξήγησαν καὶ διὰ θεοπνεύστων λόγων ἀρκούντως μᾶς ἐφώτισαν».
Πάνω σὲ παρόμοιες θέσεις τοῦ Πατροκοσμᾶ, φαίνεται, στηρίχθηκε ἡ ἄποψη καὶ τῶν κατοπινῶν Συνταγμάτων καὶ τῶν Ἐθνοσυνελεύσεων μετὰ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821, ὅπου κάνουν λόγο γιὰ Ἑλληνορθόδοξο ἦθος, γιὰ πίστη καὶ φιλοπατρία.
Στὴ Χειμάρρα μετέτρεψε ἐκκλησίες, γιὰ νὰ γίνουν σχολεῖα, ποὺ ἦταν ἐρειπωμένες ἢ ἐγκαταλελειμμένες ἐκκλησίες:
«Ἀπὸ τὸ σχολεῖο μανθάνομεν, τὸ κατὰ δύναμιν, τί εἶναι Θεός, τί εἶναι ἡ Ἁγία Τριάς, τί εἶναι ἄγγελοι, τί εἶναι ἀρχάγγελοι, τί εἶναι δαίμονες, τί εἶναι παράδεισος, τί εἶναι κόλασις, τί εἶναι ἁμαρτία, ἀρετή. Ἀπὸ τὸ σχολεῖον μανθάνομεν τί εἶναι Ἁγία Κοινωνία, τί εἶναι Βάπτισμα, τί εἶναι τὸ ἅγιον Εὐχέλαιον, ὁ τίμιος γάμος, τί εἶναι ψυχή, τί εἶναι κορμί, τὰ πάντα ἀπὸ τὸ σχολεῖον τὰ μανθάνομεν». Ἔβλεπε, συνεπῶς, τὸ σχολεῖο ὡς ναὸ τῆς ἐθνικῆς καὶ ἀληθινῆς γνώσης καὶ παιδείας.
Ὁ διαφωτισμὸς τοῦ Πατροκοσμᾶ ἦταν Ὀρθοδοξοκεντρικός. Ὑπάρχει ταύτισή του ὡς διαφαίνεται μὲ τοὺς συγχρόνους του τοῦ Κολυβαδικοῦ κινήματος.
Ὡς φωτιστὴς τοῦ Γένους δὲν μπορεῖ, δὲν θέλει νὰ τοποθετηθεῖ δίπλα στοὺς δυτικόφρονες, τοὺς ὁποίους διελέγχει μὲ δριμύτητα, ἀλλὰ δίπλα στὸν Εὐγένιο Βούλγαρη, τὸν Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, κ.ἄ.
Γ. Ὀρθόδοξη Ἐθνικὴ πολιτική.
Ὁ Πατροκοσμᾶς ἀπέβλεπε ὄχι μόνο νὰ σώσει τὰ ὑπαρκτικὰ θεμέλια τοῦ Γένους, ἀλλὰ νὰ ἀναγεννήσει τὸ Γένος ἀπὸ τὴν ἀφάνεια.
Μιλοῦσε γιὰ τὴν ἰσότητα καὶ τὴν ἀδελφοσύνη ὅλων τῶν ἀνθρώπων (ἔλεγε: «ἀπὸ ἕνα ἄνδρα καὶ μίαν γυναίκα ἐγεννήθημεν καὶ ὅλοι εἴμεθα ἀδελφοί»). Δὲν παρέλειπε ὅμως νὰ συμπληρώνει:
«Ὅλοι εἴμεθα ἀδελφοί, μόνον ἡ πίστις μᾶς χωρίζει», δείχνοντας τὴν ἐθναρχικὴ καὶ Ὀρθόδοξη ἐδῶ θεμελίωσή του.
Συνιστοῦσε πρακτικὴ δικαιοσύνη, ἀποφυγὴ «τῆς ἁρπαγῆς καὶ ἀδικίας» καὶ νὰ δίνεται «τὸ ἄδικον ὀπίσω», ἰσότιμα, σ᾽ ὅποιον καὶ ἂν εἶχε γίνει ἡ ἀδικία: «ὅσοι ἀδικήσατε Χριστιανούς, ἢ Ἑβραίους, ἢ Τούρκους».
. Ἔδειχνε σημαντικὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὴ συλλογικὴ -ἐθνικοκοινωνικὴ συμπεριφορὰ καὶ ὀργάνωση, γιὰ κοινὴ – κοινοτικὴ σύμπραξη:
«Ἀμὴ τί εἶναι ἢ πλερωμή μου;
Νὰ καθίστετε ἀπὸ πέντε- δέκα νὰ συνομιλήσετε αὐτὰ τὰ θεῖα νοήματα, νὰ τὰ βάλετε μέσα εἰς τὴν καρδίαν σας, διὰ νὰ σᾶς προξενήσουν τὴν ζωὴν τὴν αἰώνιον». Σὲ κάθε τόπο θὰ συνιστοῦσε συσσωμάτωση σὲ ἀδελφότητα, γιὰ τὴ συλλογικὴ ἀντιμετώπιση τῶν προβλημάτων, στὰ ὅρια τοῦ ἐθνωφελοῦς πατριωτισμοῦ.
Ὅριζε τὴν ἐκλογὴ τῶν ὑπευθύνων μὲ βάση τὴν δημοκρατικὴ διαφανῆ διαδικασία: «μὲ τὴ γνώμη ὅλων τῶν χριστιανῶν». Σύμφωνα μὲ τὴ μαρτυρία τοῦ προβλεπτῆ τῆς Λευκάδας (μὲ πληροφορίες ἀπὸ τὸν κατάσκοπο τοῦ ἁγίου) τοῦ ἄρχοντα Μαμωνᾶ, ὁ Πατροκοσμᾶς ἀπέτρεπε τοὺς κατοίκους τῆς Πρέβεζας νὰ ἐκκλησιάζονται στὶς ἐνορίες ἐκεῖνες ποὺ δὲν εἶχαν συσσωματωθεῖ σὲ ἀδελφότητα ἢ κοινότητες.
.
Ὁ ἀλληλοσεβασμὸς τῶν δικαίων «ἀρχόντων καὶ ἀρχομένων» ἀπὸ τοὺς πιστοὺς καὶ τοὺς ἱερεῖς ἦταν ἡ προτροπή του.
Ἀλλὰ παραπάνω ἀπὸ τοὺς βασιλεῖς καὶ τοὺς ἀγγέλους καὶ τοὺς προεστοὺς καὶ τοὺς γεροντότερους, ἔλεγε ὅτι ἦταν ἡ Ἱερωσύνη, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει «νὰ καταφρονοῦν κανένα… ὅτι ὁ Θεὸς ὅμοια μᾶς ἔχει ὅλους».
.
Ἡ πολιτικοκοινωνική του θεωρία ἀποκαλύπτει τὴ θέση του γιὰ τὴν τιμὴ στοὺς προεστούς:
«Ὅ,τι χρεία τύχη τῆς χώρας τοὺς προεστοὺς γυρεύουν καὶ σεῖς κοιμάσθε ξέγνοιαστοι», ἔναντι τοῦ κατακτητῆ. Νομιμοφροσύνη δίχως δουλικότητα προτρέπει: «Περιπατῶ – γράφει σὲ κάποιον κατὴ- καὶ διδάσκω τοὺς Χριστιανοὺς νὰ φυλάγουσι τὰς ἐντολὰς τοῦ Θεοῦ καὶ νὰ πείθωνται (καὶ ὑπακούουν) εἰς τὰς κατὰ Θεὸν βασιλικὰς προσταγάς», ἔτσι συνιστοῦσε ὑπακοὴ σὲ ὅσους «δὲν ἀντιστέκονται στὸ Εὐαγγέλιο».
.
Ἀπέναντι στοὺς Τούρκους μένει πιστὸς στὴ ἐθναρχικὴ τακτικὴ τοῦ πατριάρχη Γενναδίου Β´ τοῦ Σχολάριου. Συνιστοῦσε τὴν βραχυπρόθεσμη συνεργασία μὲ τὸ «θηρίο» (δηλ. τὴν Ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία) καὶ τὴν πρόκριση μὲ τὸ Τοῦρκο, θεωρώντας τον ὡς λιγότερο ἐπικίνδυνο γιὰ τὴν ὀρθόδοξη «ψυχή», ἀπὸ αὐτὸν τὸν Παπικὸ Δυτικὸ Φράγκο:
«Καὶ διατὶ δὲν ἔφερεν ὁ Θεὸς ἄλλον βασιλέα, ποὺ ἦταν τόσα ρηγάτα ἐδῶ κοντὰ νὰ τοὺς τὸ δώση, μόνον ἤφερε τὸν Τοῦρκον μέσαθε ἀπὸ τὴν Κόκκινην Μηλιὰ καὶ τοῦ τὸ ἐχάρισεν;
Ἤξερεν ὁ Θεός, πὼς τὰ ἄλλα ρηγάτα μᾶς βλάπτουν εἰς τὴν πίστιν, καὶ ὁ Τοῦρκος δὲν μᾶς βλάπτει.
Ἄσπρα (χρήματα) δῶσ᾽ του καὶ καβαλλίκευσέ τον ἀπὸ τὸ κεφάλι».
Ἔδινε ἔτσι μίαν ὀρθόδοξη ἐθνικὴ καὶ πολιτικὴ ἀπάντηση στοὺς φιλοδυτικοὺς καὶ ἑνωτικούς.
Εἶχε τὸ θάρρος τῆς γνώμης του, δὲν δίσταζε νὰ ἀποκαλύπτει τοὺς ἐχθροὺς τῆς πίστης καὶ τοῦ Γένους: «Ὁ ἀντίχριστος ὁ ἕνας εἶναι ὁ Πάπας καὶ ὁ ἕτερος εἶναι αὐτός, ποὺ εἶναι εἰς τὸ κεφάλι μας. Χωρὶς νὰ εἴπω τὸ ὄνομά του, τὸ καταλαβαίνετε», ὑπονοώντας τὴν Ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία.
Ἄρα μιλοῦσε γιὰ δύο ἀντιχρίστους, ἀλλὰ ὡς προδρομικοὺς τοῦ κυρίως καὶ κατ᾽ ἐξοχὴν Ἀντιχρίστου ποὺ θὰ ἐμφανιστεῖ στὶς ἔσχατες ἡμέρες.
Ὁ ὁποῖος ἔσχατος Ἀντίχριστος θὰ ἔχει πολιτικὴ καὶ θρησκευτικὴ ἐξουσία καὶ ὁ ὁποῖος εἰς τὸν ναὸν τοῦ θεοῦ κάθησε ὡς σέβασμα κατὰ τὸν ἀπ. Παῦλο καὶ τὸν ὁποῖο ἑρμηνεύουν οἱ ἐκκλησιαστικοὶ συγγραφεῖς ὅτι στὸν ναὸ τῶν Ἱεροσολύμων τοῦ Σολομώντα, τὸν ὁποῖο θὰ ἐπαναοικοδομίσει γιὰ νὰ ἐνθρονιστεῖ.
Ὁ ἐθνικὸς ὁραματισμός.
Ἡ δράση τοῦ Πατροκοσμᾶ δέχθηκε πολλὲς ἑρμηνεῖες. Χαρακτηρίστηκε «ἐθνικιστής», «κοινωνικὸς ἐπαναστάτης» κ.α. Μᾶλλον τὸν ἀδικοῦν, γιατί εἶχε εὐρὺ πατερικὸ φρόνημα, οἱ στόχοι, τὰ μέσα του καθορίζονταν ἀπὸ τὴ ζωὴ καὶ τὴν πράξη τῆς Ἐκκλησίας μὲ τὸν ἐθνικὸ ἀναβαπτισμὸ τοῦ Γένους.
Μιλοῦσε γιὰ μία ἑλληνικὴ κοινωνία ἐφάμιλλη «κατοικία τοῦ Θεοῦ, κατοικία τῶν ἀγγέλων».
Τὸ ἔργο του θὰ συνεχίσει τόσο ὁ συμμαθητής του ὁ Ρήγας Φεραῖος (ὁ ὁποῖος κι αὐτὸς ὡς θύμα συκοφαντίας θὰ συλληφθεῖ στὴν Βιέννη γιὰ νὰ ὁδηγηθεῖ καὶ θανατωθεῖ στὸ Βελιγράδι στὸν ποταμὸ Δούναβη), ὅσο καὶ ὁ λόγιος λίγο ἀργότερα, Κοσμᾶς Φλαμιάτος ὁ ὁποῖος δὲν θὰ δεχθεῖ τὴν ἕδρα τῆς Ἰουνίου Ἀκαδημίας ἀλλὰ θὰ δηλητηριαστεῖ στὶς φοβερὲς φυλακὲς ἀράπη τοῦ κάστρου τοῦ Ρίου, μαζί του γιὰ μικρὸ διάστημα ἐκεῖ θὰ μείνει φυλακισμένος καὶ ὁ ἀρχιμ. Ἰγνάτιος Λαμπρόπουλος καὶ ὁ γνωστὸς Παπουλάκος ἐκ Καλαβρύτων, τὸν ὁποῖο θὰ ἐξορίσουν στὸ νησὶ τῆς Ἀνδρου γιὰ νὰ πεθάνει ἀπὸ κτύπημα ἄδικου ἀρχιερέως.
. Ἡ διδασκαλία τοῦ Αἰτωλοῦ ἦταν χρυσοστομική, ὅταν ἔλεγε: «γῆν οὐρανὸν ποιήσωμεν». Ὁδηγοῦσαν τὰ λόγια του σὲ μία χριστοκεντρικὴ κοινωνία, μὲ δικαιοσύνη, σὲ μία ἀδελφοποιία, μὲ ἐλευθερία, δικαιοσύνη, ἰσότητα ἐν ἀγάπῃ: «Νὰ ζήσουν (οἱ ἄνθρωποι) -ἔλεγε- καὶ ἐδῶ καλά, εἰρηνικὰ καὶ ἀγαπημένα, καὶ μετὰ νὰ πηγαίνουν εἰς τὸν παράδεισον νὰ χαίρωνται πάντοτε». Ἐκινεῖτο σὲ ἕναν πνευματοκρατικὸ ρεαλισμὸ τῆς ἐθναρχούσας Ἐκκλησίας καὶ τῆς Ὀρθοδοξίας, σὲ ὅρια -ὑπαρκτοῦ Χριστιανισμοῦ.
Ἀφοῦ μία Ἑλλάδα χωρὶς Χριστό, χωρὶς Ὀρθοδοξία, χωρὶς ἑλληνικὴ γλώσσα, δίχως φιλοπατρία, ἦταν ξένη, ἐντελῶς ξένη γι’ αὐτὸν (λόγια πολὺ ἐπίκαιρα σήμερα ποὺ ἔχουν συσσωρευτεῖ στὴν Χώρα μας ἑκατομμύρια μουσουλμάνων καὶ ὅσων ἄλλων.
Ἔλεγε: «Ἢ πατρίδα μου ἡ ψεύτικη, ἡ γήινη καὶ ματαία, εἶναι ἀπὸ τοῦ Ἁγίου Ἄρτης καὶ ἀπὸ τὴν ἐπαρχίαν Ἀποκούρου», καὶ θὰ συμπλήρωνε: «Ἡμεῖς, Χριστιανοί μου, δὲν ἔχομεν ἐδῶ πατρίδα.
Διὰ τοῦτο καὶ ὁ Θεὸς μᾶς ἔβαλε τὸν νοῦν εἰς τὸ ἐπάνω μέρος, διὰ νὰ στοχαζώμασθε πάντοτε τὴν οὐράνιον βασιλείαν, τὴν ἀληθινὴν πατρίδα μας».
. Ἡ ἐθνικὴ καὶ πολιτικὴ προσδοκία, ὅπως στοὺς Κολυβάδες, σωζόταν καὶ στὸν Πατροκοσμᾶ, μέσῳ τοῦ ρωμαίικου (ἀφοῦ ἔλεγε προφητικά: «αὐτὸ μία μέρα θὰ γίνη ρωμαίικο»). Ἡ ἀνάσταση τοῦ Γένους προσανατολιζόταν στὴν Πόλη καὶ τὴν Ρωμανία, μὲ ἀποκατάσταση τοῦ Γένους μέσα στὶς προφητεῖες του. Μὲ ὑπονοούμενα καὶ συμβολικὲς φράσεις, θὰ προσπαθοῦσε νὰ ἐμπνεύσει στὶς ψυχὲς τῶν ὑποδούλων Ἑλλήνων τὸν πόθο τῆς παλιγγενεσίας καὶ νὰ συντηρήσει τὴν ἐλπίδα γιὰ τὴν ἔλευση τοῦ «ποθούμενου» τῆς Λευτεριᾶς.
. Ὡς μόνο μέσο γι᾽ αὐτὴ τὴν θαυμαστὴ ἐθνεργεσία τῆς συλλογικῆς συνείδησης θεωροῦσε τὴν ὀρθὴ πίστη. Λέγοντας:
«Τὸ κορμί σας ἂς τὸ καύσουν, ἂς τὸ τηγανίσουν· τὰ πράγματά σας ἂς τὰ πάρουν, μὴ σᾶς μέλλει. Δώσατε τα. Δὲν εἶναι δικά σας.
Ψυχὴ καὶ Χριστὸς σᾶς χρειάζονται.
Αὐτὰ τὰ δύο ὅλος ὁ κόσμος νὰ πέση δὲν ἠμπορεῖ νὰ σᾶς τὰ πάρη, ἐκτὸς καὶ τὰ δώσετε μὲ τὸ θέλημά σας. Αὐτὰ τὰ δύο νὰ τὰ φυλάττετε, νὰ μὴ τὰ χάσετε».
. Ὁ Κοσμᾶς σίγουρα εἶχε διαβάσει τὰ ἑρμηνευτικὰ ἐκεῖνα κείμενα ποὺ μιλοῦσαν γιὰ τὸ ξανθὸ γένος τῶν Ρώς, ἀλλὰ καὶ αὐτὰ τὰ χωρία ἀπὸ τὸν προφήτη Ἰεζεκιήλ καὶ ἀπὸ τὴν Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη.
Ὅμως, μετὰ τὶς ἀποτυχίες τῶν ρωσο-τουρκικῶν συγκρούσεων (τὸ 1774 κ.ἑ.) πρέπει νὰ προβληματίστηκε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς, ὅτι δὲν ἦταν τότε αὐτὸς ὁ ἔσχατος καιρός, ἔτσι προσανατόλισε γιὰ τὴν ἀνάγκη γιὰ μιὰ ἐσωτερικὴ ἀτομικὴ διαδρομή, ὥστε νὰ βροῦν μόνοι τους οἱ Ἕλληνες τὸν δρόμο τῆς ἐλευθερίας μὲ τὴν ἀποτίναξη τοῦ ζυγοῦ, μὲ τὴν ἀναζωπύρηση τῆς ἐθνικῆς αὐτοσυνειδησίας.
Ἡ ἐθνικὴ ἀπήχηση.
Σὲ κάθε τόπο, ποὺ θὰ ἐπισκεπτόταν, θὰ γινόταν δεκτὸς μὲ ἀλλαλαγές, μὲ σεισμὸ στὶς συνειδήσεις. Ἐχθροὶ θὰ συμφιλιώνονταν, κλέπτες θὰ ἐπέστρεφαν τὰ κλοπιμαῖα, ληστὲς θὰ μεταβάλλονταν, πλούσιες γυναῖκες προσέφεραν τὰ χρυσάφια τους γιὰ ἔργα φιλανθρωπίας, ἀφοῦ σύμφωνα μὲ τὸ βιογράφο του Νικόδημο Ἁγιορείτη μοίρασε συνολικὰ «ὑπὲρ τὰ πεντακόσιας χιλιάδας σταυρούδια».
Τὶς ὁμιλίες του παρακολουθοῦσαν χιλιάδες, ἀφοῦ τουλάχιστον 6.000 θὰ ἦταν οἱ ἀκροατές του στὸ χωριὸ Μαῦρο Μανδήλι κοντὰ στὴν Πρέβεζα κατὰ πληροφορίες ἀπὸ τὸν κατάσκοπο τοῦ ἄρχοντα Μαμωνᾶ.
. Ὅλη ἡ βορειοδυτικὴ Ἑλλάδα διατηρεῖ στὴν Ἐθνική της μνήμη τὴν παρουσία του.
Σὲ πολλὰ μέρη τῆς Θεσσαλίας, τῆς Μακεδονίας, τῶν Ἀγράφων καὶ τῆς Στερεᾶς θὰ ἄρχιζε ἡ ἐπανάσταση γιὰ τὴν ἀποτίναξη τοῦ Ζυγοῦ μὲ τὸ δίστιχο: «Βοήθα μας, ἅγιε Γιώργη, καὶ σὺ ἅγιε Κοσμᾶ / νὰ πάρουμε τὴν Πόλη καὶ τὴν Ἁγιὰ-Σοφιά».
. Ὁ γνωστὸς Ἀλὴ πασὰς τῶν Ἰωαννίνων, τοῦ ὁποίου τὸ μέλλον εἶχε προφητεύσει ὁ Κοσμᾶς, ἀνήγειρε μεγαλοπρεπῆ ναὸ στὸν τόπο τῆς ταφῆς τοῦ ἁγίου. Προφητικὰ ἔλεγε γιὰ «τὸ ποθούμενο: θὰ γίνη στὴν τρίτη γενεά.
Θὰ τὸ δοῦν τὰ ἐγγόνια σας».
Πράγματι, ἡ γενεὰ τοῦ ἱστορικοῦ 1821 ἦταν ἡ τρίτη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Κοσμᾶ. «Πότε θαρθῆ τὸ ποθούμενο;» -τὸν ρώτησαν στὰ Τσαραπλανὰ τῆς Ἠπείρου.
«Ὅταν ἑνωθοῦν αὐτὰ» -ἀπάντησε- δείχνοντας δύο μικρὰ δένδρα, τὰ ὁποῖα πράγματι μεγάλωσαν καὶ ἑνώθηκαν τὸ 1912.
Ἴσως εἶδε προφητικὰ καὶ τὴν ἐπέλασή μας ἕως τὴν Ἄγκυρα καὶ τὴν κόκκινη μηλιὰ καὶ κατόπιν τὸν χαμό μας τῆς Μ. Ἀσίας.
.
Ὁ λαὸς τὸν τιμοῦσε ὡς ἅγιο ἤδη πρὶν ἀπὸ τὸ μαρτύριό του καὶ μετὰ μὲ τιμὲς μάρτυρα τῆς πίστης καὶ τῆς πατρίδας.
Τὸ Οἰκουμενικὸ πατριαρχεῖο, μὲ πράξη του τὸν κατέταξε μεταξὺ τῶν ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας, στὶς 20 Ἀπριλίου 1961, ὑπογραμμίζοντας: «ἅπασαν τὴν πατρώαν γῆν διέδραμε, κηρύττων ἱεραποστολικῶς τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ, σχολεῖα πολλαχοῦ ἱδρύων, ἀσθενοῦντας θεραπεύων, τὴν ἁγίαν αὐτοῦ ἐκκλησίαν κρατύνων, τύπον δ᾽ ἑαυτὸν ταπεινώσεως, αὐταπαρνήσεως, ἀρετῆς καὶ ἐγκρατείας ἀναδείξας, ἕως οὗ καὶ τὸν μαρτυρικὸν ὑπέμεινε θάνατον».
.
Ἡ μνήμη του τιμᾶται στὶς 24 Αὐγούστου, μέρα τοῦ μαρτυρίου του.
Ὁ παπὰ Μάρκος ἐνταφίασε τὸ λείψανο τοῦ Ἱερομάρτυρα στὸ νάρθηκα τῆς Ἐκκλησίας τῶν Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου στὸ Κολικόντασι. Τὸ κήρυγμα τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ διασώθηκε μέσῶ τῆς προφορικῆς παράδοσης καὶ βρίσκεται καταγεγραμμένο στὶς «Διδαχὲς» καὶ στὶς «Προφητεῖες» του. Πάραυτα ἡ ἀκρίβεια τῶν λόγων του εἶναι σχεδὸν ἀδύνατο νὰ βεβαιωθεῖ, διότι τίποτα δὲν ἔγραψε ὁ ἴδιος. Παρ’ ὅλα αὐτά, δὲν θὰ πρέπει νὰ ἀφίστανται τῆς πραγματικότητας οἱ φράσεις ποὺ τοῦ ἀποδίδονται καὶ σίγουρα ἀπηχοῦν τὶς ἀπόψεις του.
. Ὁ μακαριστὸς μητροπολίτης Αὐγουστίνος Καντιώτης στὸ βιβλίο του σχολιάζει τὴ γνησιότητα φράσεων ἢ διατυπώσεων ἀποδοθέντων στὸν Ἅγιο Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλὸ ποὺ ἀναφέρονται π.χ. στὸν Ἰούδα, ἢ καὶ τὴν φράση: «Τὸν Πάπα νὰ καταρᾶσθε», διότι ὁ μακαριστὸς ἱεράρχης γνώριζε τὴν πατριωτικὴ πεποίθηση τοῦ Αἰτωλοῦ ὅτι: «Καλύτερα ἰσλαμικὸ φακιόλι παρὰ καθολικὴ τιάρα».
Ὁ φιλόλογος Ἰωάννης Μενοῦνος στὴ σχετική του διατριβὴ δὲν ἀναφέρεται καθόλου σὲ αὐτὴ τὴν φράση, ὅτι:
«Ὁ Πάπας εἶναι ὁ Ἀντίχριστος», καθότι στὴν ἔκδοση τοῦ Ἰωάννη Μενούνου δὲν ὑπάρχουν αὐτὲς οἱ δύο ὁμιλίες ποὺ ἔχουν καὶ τὸν Ἀντίχριστο, παρότι ἔχει κριτικὴ ἔκδοση τῶν χειρογράφων γιὰ τὸν Ἅγιο.
Στὸ βιβλίο τοῦ μητροπολίτη Αὐγουστίνου Καντιώτη, ὑπάρχουν δύο ὁμιλίες ὅπου βλέπουμε τὴ φράση αὐτὴ καὶ στὴν Διδαχὴ Ἕκτη, ὅπως τὴν λέει, προσέξτε:
«Καὶ πάλι ἐρευνώντας τὴν Ἱερὰ Γραφὴν εὑρίσκω ὅτι ὁ Προφήτης Ἠλίας ἦλθε, ἦρθε καὶ ὁ Ἀντίχριστος».
Προσέξτε «ἦρθε καὶ ὁ Ἀντίχριστος, τὸν ὁποῖον ἔχουμε καὶ εἰς τὸ κεφάλι μας καὶ δὲν πρέπει νὰ σᾶς τὸν εἰπῶ, διότι τὸν ξέρετε».
Ποιός εἶναι;
Ὁ Ὀθωμανὸς κατακτητής, προφανῶς.
Ἀλλὰ ἐδῶ θὰ πρέπει νὰ θυμηθοῦμε ὅτι ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁμιλοῦσε συνεσκιασμένα γιὰ τὸν φόβο τῶν Ἰουδαίων, δηλ. αὐτῶν ποὺ ζητοῦσαν ἀφορμὴ νὰ τὸν καταδικάσουν καὶ ποὺ τὸν παρακολουθοῦσαν.
. Σὲ ἕνα ἄλλο χειρόγραφο τὸ ὁποῖο τὸ 1808 τὸ ἔγραψε ὁ ταπεινὸς Δημήτριος Χρῆστος ἐξ Ἀργυροκάστρου «ἐν ἔτη τοῦ σωτηρίου χιλιοστοῦ ὀχτακοσιοστοῦ ὀγδόου», «ἐν τῷ δεσμωτηρίω». Δηλ. βρισκόταν στὸ δεσμωτήριο ὅπου ἀντέγραφε ἕνα χειρόγραφο μὲ μία ὁμιλία τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ καὶ ἦταν ἐκεῖ φυλακισμένος γιὰ τὴν ὀρθὴ πίστη του. Τὸ 1774 στὴν Καλαμπάκα μία ἄλλη ὁμιλία τοῦ Κοσμᾶ Αἰτωλοῦ, ξέρουμε ὅτι τὴν κατέγραψε τὸ 1774 ἕνας παπὰ Στάμος. Παρότι δὲν ἔχουμε τὸ πρωτότυπο, τὸ πρῶτο κείμενο τῆς ἀντιγραφῆς, ὑπάρχει ἕνα χειρόγραφο στὴν Κεντρικὴ Βιβλιοθήκη τῆς Θεσσαλονίκης.
Τὸ χειρόγραφο 19 τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τῆς Θεσσαλονίκης, λέει:
«Ὁ Προφήτης Ἠλίας ἦρθε καὶ ὁ Ἀντίχριστος ἦρθε καὶ θανάτωσε τὸν Προφήτη Ἠλία καὶ τώρα θὰ καρτεροῦμε ἐμεῖς τὸν Προφήτη Ἠλία μὲ τὸν Ἀντίχριστο.
Ὁ Ἀντίχριστος εἶναι», ἐδῶ ὑπάρχει διαφορὰ μὲ τὸ προηγούμενο.
«Ὁ ἕνας εἶναι ὁ Πάπας καὶ ἄλλος εἶναι αὐτὸς ὁ ὁποῖος εἶναι στὸ κεφάλι μας, χωρὶς νὰ πῶ τὸ ὄνομά του, τὸ καταλαβαίνετε», δηλ. ὁ Ὀθωμανός.
Μᾶλλον τὸ ἴδιο κείμενο, ἀλλὰ ἐδῶ ἔχει προστεθεῖ καὶ ὁ Πάπας:
«Ὁ Ἀντίχριστος εἶναι οἱ ἑξῆς δύο». Ἔχουμε καὶ τὸ χειρόγραφο ποὺ εἶναι σὲ ἕναν Κώδικα, σὲ ἕνα βιβλίο περὶ Ἁγιογραφίας τοῦ 1824.
Εἶναι διαφορετικὴ ἡ γραφὴ ἀπὸ τὰ δέκα φύλλα ποὺ εἶναι αὐτὴ ἡ ὁμιλία, ἀλλὰ ἴσως δὲν μπορεῖ νὰ γράφτηκε πολὺ μετὰ ἢ πολὺ πρὶν ἀπὸ ἐκεῖνο τὸ χειρόγραφο τοῦ 1824, γιὰ λόγους συντήρησής του.
Ἐδῶ ἔχουμε ἕνα χειρόγραφο τοῦ 1808 ποὺ δὲν κατονομάζει τὸν Πάπα, λέει μόνο: «αὐτὸς εἶναι ποὺ ἔχουμε στὸ κεφάλι μας καὶ δὲν λέω τὸ ὄνομά του». Κατόπιν, βλέπουμε, προστίθεται καὶ ὁ Πάπας. Ἴσως κάποιος νὰ συμπλήρωσε ὡς ἀντιγραφέας, ἢ ὡς δεύτερος ἀντιγραφέας.
Ὁ πρῶτος γραφέας ἦταν ὁ παπὰ Στάμος, ὁ δεύτερος ἕνας ἀντιγραφέας ποὺ ἴσως καὶ νὰ πρόσθεσε καὶ τὸν Πάπα.
. Ἀλλὰ ὅλη αὐτὴ ἡ ἐσχατολογικὴ καὶ ἀντιχριστολογικὴ ἀναφορὰ δὲν θὰ πρέπει νὰ μᾶς κάνει νὰ ἀπορροῦμε. Διότι εἴτε ἔτσι, εἴτε ἀλλιῶς ὁ Πατροκοσμᾶς προτιμοῦσε τὸ «τούρκικο φακιόλι ἀπὸ τὴν παπικὴ τιάρα».
Αὐτὸ εἶναι διάχυτο σὲ ὅλο τὸ ἐθνικοαπελευθερωτικό του ἔργο. Ὅπου μιλάει γιὰ δυτικούς, γιὰ αἱρετικούς, γιὰ ὀρθὴ πίστη καὶ Ὀρθοδοξία καυτηριάζει τοὺς δυτικοὺς καὶ τὸν δυτικὸ τρόπο σκέψεως ὡς μορφὴ «ἀθεΐας».
Ἐξ ἄλλου ἐν γνώσει του ὁμιλοῦσε συνεσκιασμένα γιὰ τὸν φόβο τῶν Ἰουδαίων. Ἀλλὰ ἡ δική μου προσωπικὴ ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση εἶναι ὅτι ὁ ἅγιος Κοσμᾶς γνώριζε πολὺ καλὰ καὶ τὸν ἀπ. Παῦλο καὶ τὴν σχετικὴ πατερικὴ ἢ ἐκκλησιαστικὴ γραμματεία, γι’ αὐτὸ μιλοῦσε γιὰ ἀντιχρίστους δήλ. γιὰ πρόσωπα τὰ ὁποία κατὰ τὸν ἕναν ἢ ἄλλο τρόπο προετοίμαζαν καὶ προετοιμάζουν τὸ μυστήριο τῆς «ἀνομίας».
Δηλαδὴ οἱ ἀντίχριστοι γιὰ τὸν Πατροκοσμὰ ἦταν καὶ εἶναι ὅλα τὰ πρόσωπα ἐκεῖνα ποὺ προετοιμάζουν τὴν κοσμικὴ ἐπίγεια βασιλεία τοῦ κατ᾽ ἐξοχὴν ἀντιχρίστου.
Τοῦ προσώπου ποὺ θὰ συγκεντρώσει στὰ ἔσχατα τὴν θρησκευτικὴ καὶ πολιτικὴ ἐξουσία στὰ χέρια του καὶ θὰ προσπαθήσει νὰ πλανήσει καὶ πολλοὺς ἀπ’ τοὺς ἐκλεκτούς.
Ὁ Πατροκοσμᾶς γνώριζε τὰ ἔργα τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου ποὺ ἔλεγε ὅτι ἀντίχριστος εἶναι «ἄνθρωπός τις τὴν πᾶσαν ἐνέργειαν τοῦ σατανᾶ ἐν ἑαυτῷ δεχόμενος». Ἐὰν λοιπὸν οἱ προδρομικοὶ ἀντίχριστοι ἔχουν κάποια σατανικὴ ἢ ἀρνητικὴ ἐνέργεια πάνω τους καὶ ὑποκριτικὰ καὶ ἄδικα παραπλανοῦν ἢ ἀδικοῦν τὴν κοινωνία, σκεφτεῖτε πόση δύναμη θὰ ἔχει ὁ κατ᾽ ἐξοχὴν ἀρνητὴς τῶν πάντων, ἀκόμα καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ Δημιουργοῦ Θεοῦ, τὸν ὁποῖο θὰ προσπαθήσει νὰ ὑποκαταστήσει, ἀφοῦ σύμφωνα μὲ τὸν ἀπ. Παῦλο θὰ εἶναι ὁ «ὑπεραιρόμενος ἐπὶ πάντα λεγόμενον θεὸν ἢ σέβασμα».
Αὐτὰ τὰ γνώριζε πολὺ καλὰ ὁ Πατροκοσμᾶς καὶ γνώριζε ὅτι δὲν ἦταν τότε στὴν ἐποχή του ὁ καιρὸς αὐτὸς τῆς ἐμφάνισης τοῦ ἑνὸς καὶ κυρίως Ἀντιχρίστου. Γι’ αὐτὸ τὸν πάπα καὶ τὸν σουλτάνο τοὺς ἔβλεπε ὡς προδρομικοὺς ἀντιχρίστους τοῦ κατ᾽ ἐξοχὴν καὶ κυρίως ἀντιχρίστου ποὺ θὰ πλανήσει τὸν κόσμο (σχεδὸν) ὅλον. Ἀφοῦ ἡ πολιτικὴ καὶ θρησκευτικὴ ἐξουσία ποὺ θὰ τοῦ δοθεῖ ἀπὸ ἀντίχριστα ἔθνη θὰ τὸν κάνει πανίσχυρο καὶ ἀναμφισβήτητο. Ὅμως μετὰ ἀπὸ τὰ 3,5 ἔτη τῆς ἐξουσίας του θὰ κινήσει διωγμὸ κατὰ τῶν πιστῶν ὀπαδῶν τοῦ Ἀρνίου (βλ. Ἀποκάλυψη), ἀφοῦ θὰ θανατώσει τοὺς δύο προφῆτες Ἠλία καὶ Ἐνώχ, στὸν τόπο «ὅπου ὁ Κύριος αὐτῶν ἐσταυρώθη», κατὰ τοὺς ἑρμηνευτὲς στὴν πλατεία τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως.
. Τὸ ἔργο τοῦ Πατροκοσμᾶ ἦταν μία ἐθνικὴ παιδεία ποὺ ἀνταποκρινόταν στὶς ἄμεσες ἀνάγκες τοῦ δούλου Γένους καὶ διαφοροποιοῦνταν ἀπὸ ἐκείνη τὴν πίστη τῶν δυτικῶν καὶ τὰ «ἄθεα γράμματα» κάποιων διαφωτιστῶν, ὅπως ὁ ἴδιος τὰ χαρακτήριζε καὶ τὰ διήλεγχε. Ἀπέναντι στοὺς Τούρκους μένει πιστὸς στὴ ἐθναρχικὴ τακτική του πατριάρχη Γεννάδιου Β’ τοῦ Σχολάριου.
. Συνιστοῦσε τὴν βραχυπρόθεσμη συνεργασία μὲ τὸ «θηρίο» (δηλ. μὲ τὴν Ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία) καὶ τὴν πρόκριση μὲ τὸ Τοῦρκο, θεωρώντας τον ὡς λιγότερο ἐπικίνδυνο γιὰ τὴν ὀρθόδοξη «ψυχή», ἀπὸ αὐτὸν τὸν Παπικὸ Δυτικὸ Φράγκο τὸν ὁποῖο θεωροῦσε πολὺ πιὸ ἐπικίνδυνο: «Καὶ διατὶ δὲν ἔφερεν ὁ Θεὸς ἄλλον βασιλέα, ποὺ ἦταν τόσα ρηγάτα ἐδῶ κοντὰ νὰ τοὺς τὸ δώση, μόνον ἤφερε τὸν Τοῦρκον μέσαθε ἀπὸ τὴν Κόκκινην Μηλιὰ καὶ τοῦ τὸ ἔχαρισεν; Ἤξερεν ὁ Θεός, πὼς τὰ ἄλλα ρηγάτα μᾶς βλάπτουν εἰς τὴν πίστιν, καὶ ὁ Τοῦρκος δὲν μᾶς βλάπτει.
Ἄσπρα (χρήματα) δῶσ᾽ του καὶ καβαλλίκευσέ τον ἀπὸ τὸ κεφάλι…». Ἔδινε ἔτσι μίαν ὀρθόδοξη ἐθνικὴ καὶ πολιτικὴ ἀπάντηση στοὺς φιλοδυτικοὺς καὶ Ἑνωτικούς.
Εἶχε τὸ θάρρος τῆς γνώμης του δὲν δίσταζε νὰ ἀποκαλύπτει τοὺς ἐχθρούς τῆς πίστης καὶ τοῦ Γένους.
Αἰώνιο τὸ ἔργο του. Οἱ περιοδεῖες τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ ἀποσκοποῦσαν στὸ νὰ ἀναχαιτιστοῦν οἱ ὁμαδικοὶ ἐξισλαμισμοὶ καὶ τὸ παιδωμάζομα καὶ ἡ ἀποτροπὴ συλλογὴ χαρεμιῶν, ποὺ πάντα γίνονταν γιὰ νὰ διασωθεῖ τὸ Γένος τῶν Ἑλλήνων καὶ ἡ Ὀρθοδοξία. Σήμερα ἀποροῦν κάποιοι ποὺ οἱ Τοῦρκοι δὲν ἔχουν ἀσιατικά, ἀλλὰ εὐρωπαϊκὰ χαρακτηριστικά, μετὰ ἀπὸ τόσα χαρέμια, παιδομαζώματα καὶ βιασμούς! Ἐπίσης οἱ περιοδεῖες του σκοπὸ εἶχαν νὰ ἐνισχύσουν τὴν λαϊκὴ ἑνότητα μέσα στὴν ἐθναρχικὴ ἐκκλησιαστικὴ παράδοση. Ἤθελε νὰ κρατήσει καὶ νὰ μεταδώσει στὸ ὑπόδουλο γένος ἀνόθευτη καὶ ἀναλλοίωτη τὴν θρησκευτικὴ καὶ πολιτισμικὴ ταυτότητα τοῦ ἔθνους, νὰ κρατηθεῖ ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα ζωντανή, ποὺ σήμερα κινδυνεύει. Περιόδευσε ὅλη τὴν Ἑλλάδα καὶ ἀσχολήθηκε μὲ ὅλα σχεδὸν τὰ προβλήματα ποὺ ἀπασχολοῦσαν τὴν κοινωνία τῆς ἐποχῆς του. Ἐθνικοπολιτικὰ ἔδρασε καὶ σήμερα γίνεται πολὺ μὰ πάρα πολὺ ἐπίκαιρος. Στόχος τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ ἦταν νὰ μεγαλώσουν τὰ ἑλληνόπουλα μὲ τὴν βεβαιότητα τῆς ἐλευθερίας τοῦ «ποθούμενου» τῆς Λευτεριᾶς, ὅπως ἔλεγε συνθηματικά.
Ὁ Κοσμᾶς θυσίασε τὸν ἑαυτό του γιὰ τὴν ἀναγέννηση τοῦ Ἔθνους. Ἐργάστηκε γιὰ τὴν προετοιμασία τῆς Ἐπανάστασης.
Τὴν διδασκαλία του αὐτὴ συνέχισε καὶ ὁ νεομάρτυρας πατριώτης Ρήγας Φεραῖος κι αὐτὸς ἀπόφοιτος τῆς Ἀθωνιάδας ποὺ ὁραματίστηκε τὴν ὀρθόδοξη διαβαλκανικὴ συνομοσπονδία Ἑλλήνων, Ρώσων, Σέρβων, κ.ἄ., καὶ πολλοὶ ἀκόμα ἀγωνιστές. Θέλησε νὰ ἑνοποιήσει γλωσσικὰ ὅλο τὸ ἔθνος, ὅταν τὰ ἀρβανίτικα εἶχαν μεγάλη ἐξάπλωση ἰδιαίτερα στὴν περιοχὴ τῆς Πίνδου. Ἦταν πρωτοπόρος γιὰ τὶς ἐθνικὲς καὶ πατριωτικὲς ἀρχὲς καὶ πρακτικὲς μεθόδους τῆς αὐτοδιοίκησης ποὺ θὰ πρέπει νὰ ἀκολουθοῦνται ἀπὸ ἄρχοντες καὶ ἀρχόμενους.
. Στὶς «Διδαχές» του ἀναφέρεται στὶς οἰκογενειακὲς σχέσεις στὸ οἰκογενειακὸ δίκαιο, στὴν ἀνατροφὴ τῶν παιδιῶν, στὴν ἰσοκατανομὴ τοῦ πλούτου, στὴν ἀξία τῆς τίμιας ἐργασίας, στὴν κοινωνικὴ δικαιοσύνη, στὸ σεβασμὸ τῆς ἀργίας τῆς Κυριακῆς, τὴν ὁποία ἐπιχειροῦσαν νὰ καταργήσουν οἱ ἔμποροι Ἑβραῖοι, τὴν δίκαιη φορολογία, τὴν ἀποφυγὴ φυλετικῶν διακρίσεων, τὴν ἀποφυγὴ τῆς πολυτέλειας, δίδοντας ἔμφαση στὴν ἐντολὴ τῆς ἀγάπης πρὸς τὸν Θεὸ καὶ τὸν συνάνθρωπο.
Ἡ γεωργία ἀναπτύχθηκε, ἀφοῦ μὲ τὶς προτροπές του χιλιάδες ἄγρια δένδρα ἐμβολιάστηκαν καὶ μετατράπησαν σὲ καρποφόρα.
Ἡ ἐθνικοπολιτική του διδασκαλία ἀναφέρεται στὴν ἀπελευθέρωση τοῦ Γένους, σὲ μέλλον προσώπων καὶ πόλεων, ὅλης τῆς ἀνθρωπότητας καὶ σὲ ἐφευρέσεις.
. Συμπέρασμα. Δίκαια ὀνομάστηκε: «ὁ μεγαλύτερος μετὰ τὴν ἅλωση Ἕλληνας» καὶ πατέρας τοῦ νεοελληνικοῦ Ἔθνους, πρότυπο νεοελληνικοῦ ἤθους καὶ ἀναστηλωτὴς τῆς αὐθεντικῆς ἑλληνορθόδοξης καταγωγῆς μας.
Ὁ Κοσμᾶς Αἰτωλὸς ὑπῆρξε διδάσκαλος καὶ φωτιστὴς τοῦ Γένους, ἐθνομάρτυρας καὶ ἅγιος τῆς Ἐκκλησίας. Καμιὰ μὰ καμία προσωπικότητα τῶν χρόνων τῆς σκαβιᾶς καὶ τῆς δουλείας δὲν ἔχει ἀπασχολήσει τόσο πολὺ τόσο τὴν ἐπιστήμη, ὅσο καὶ τὴ λογοτεχνία, ὅσο ὁ Πατροκοσμᾶς. Ἀνήκει στὶς φωτισμένες μορφές, ποὺ προετοίμασαν τὸ Γένος γιὰ τὴν παλιγγενεσία του καὶ τὴν ἐθνεργεσία του. Τὸ Γένος μας ἀπέδειξε ὅτι δὲν ἦταν κάποιοι ἀγράμματοι καὶ γυμνοὶ σκλάβοι, ὅπως μᾶς ἔχουν χαρακτηρίσει ἐνίοτε κάποιες σκοτεινὲς ἀντίχριστες δυνάμεις.
Ἡ ἐμφάνιση τοῦ Αἰτωλοῦ συνέπεσε στὸν 18ο αἰώνα, ὅπου συντελεῖται ἡ ἀνασυγκρότηση τοῦ ἑλληνορθόδοξου πολιτισμοῦ σὲ ὅλους τοὺς τομεῖς καὶ ποὺ ἰδιαίτερα σήμερα σὲ ἐποχὴ πνευματικῆς καὶ ἠθικῆς κρίσης, μᾶς καλεῖ νὰ ἀναθαρρήσουμε, νὰ ἀνατρέξουμε στὰ διδάγματά του, ποὺ μᾶς κληροδότησε ὡς αἰώνια μνημεῖα πολιτισμοῦ, γνώσης καὶ ἐθνικῆς ὑπερηφάνειας.
Βιβλιογραφία:
Δεληδήμου Εἰρηναίου (ἀρχιμ.), εἰσήγηση στὸ συνέδριο μὲ θέμα: «Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς καὶ οἱ θεολογικὲς ἀρχὲς τοῦ ἔργου του. Μία Ἐπέτειος: 1714-2014», ποὺ ἔγινε στὶς 14-15 Νοεμβρίου 2014 στὴν Ἱερὰ Μονὴ Βλατάδων Θεσσαλονίκης, βλ. blogs.auth.gr/moschosg/2014/11/18/π-εἰρηναῖος-δεληδῆμος-ἔρευνα-σὲ-διδαχ/
Ἐπιστημονικὴ Ἡμερίδα Ἱ. Μ. Γόρτυνος & Μεγαλοπόλεως, μὲ θέμα «Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς καὶ Χριστοφόρος ὁ Παπουλάκος: Οἱ ἐθνομάρτυρες καὶ προστάτες τῆς Ρωμηοσύνης». Ἡ ἐκδήλωση πραγματοποιήθηκε τὴν Κυριακή, 28 Σεπτεμβρίου 2014, στὸν Ἱερὸ Ἐνοριακὸ Ναὸ Κοιμήσεως Θεοτόκου Τροπαίων, βλ. romfea.gr/diafora-ekklisiastika/27110-2014-10-03-07-51-04
Ἐπιστημονικὸ Συνέδριο Θεσσαλονίκη, Δέκ. 2014, μὲ θέμα: «Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός: Ὁ Ἁγιορείτης φωτιστῆς τοῦ Γένους», βλ.blogs.auth.gr/moschosg/2014/12/01/ἐπιστημονικὸ-συνέδριο-μὲ-θέμα-ἅγιος/
Ἐφημερίδα Δημοκρατία, πρβλ. dimokratianews.gr/content/10278/ἀθωνιάδα-η-σχολὴ-τῶν-ἁγίων «Ὁ διευθυντὴς τῆς σχολῆς Ἀλέξιος Παναγόπουλος, μιλώντας στὴν «κυριακάτικη δημοκρατία», ἀναφέρει ὅτι τὸ ὅραμα τῶν ἀνθρώπων τῆς σχολῆς εἶναι ἡ ἀνωτατοποίησή της. Γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτὸ οἱ τελειόφοιτοι μαζὶ μὲ τὴ διοίκηση κοινοποίησαν ἕνα ἔγγραφο στὶς Ἱερὲς Μονὲς ζητώντας τὴν ὑποστήριξή τους γιὰ τὴν ἀναβάθμιση τῆς Ἀθωνιάδας. «Ὑπάρχουν τρεῖς τρόποι» λέει ὁ κ. Παναγόπουλος. «Εἴτε νὰ γίνει ἰδιωτικὸ ΑΕΙ εἴτε νὰ ἀποκτήσει συνεργασία μὲ ξένο φορέα ἢ ἡ ἀνωτατοποίηση νὰ γίνει ἀπὸ τὸ ὑπουργεῖο Παιδείας». Ἡ πρόταση ἀναφέρει τρεῖς εἰδικότητες πανεπιστημιακοῦ ἐπιπέδου ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ δημιουργηθοῦν: Συντήρησης Ἔργων Τέχνης, Μουσικολογίας – Χειρογράφων καὶ Θεολογίας». Δυστυχῶς ἡ προσπάθειά μου ἀπέτυχε, γιὰ τὴν ἱστορία ἡ ἐνημέρωση!
Ζήσης Θεόδωρος (πρωτ.), «Διδαχὲς τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ», πρβλ. thriskeftika.blogspot.gr/2014/11/blog-post_36.html
Ἱερατικὴ Ἡμερίδα τῆς Μητρόπολης Αἰτωλίας & Ἀκαρνανίας, Ὀκτώβριο 2014, dogma.gr/default.php?pname=Article&art_id=6803&catid=6
Καντιώτης Αὐγουστίνος (μητρ.), Κοσμᾶς ὁ αἰτωλός, 29η ἔκδοση 2008. Ἀθῆναι, πρβλ. augoustinos-kantiotis.gr/?p=14773
Kitromilides, Paschalis M. (2013). Enlightenment and Revolution: The Making of Modern Greece. Harvard: Harvard University Press, πρβλ. hup.harvard.edu/catalog.php?isbn=9780674725058
Κτενᾶς, Χ. (1930), Ἡ σύγχρονος Ἀθωνιᾶς καὶ οἱ ἐν αὐτὴ διδάξαντες ἀπὸ τοῦ 1845-1916, Ἀθήνα: Ἀλευρόπουλος.
Μεταλληνοὺ Γεωργίου (πρώτ.), «Ἡ ζωὴ τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ», τοῦ ἰδίου: Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς καὶ ὁ ὁραματισμός του γιὰ τὸ ἑλληνικὸ ἔθνος, στὴν ἐκδήλωση τῆς ΠΟΕ (12/10/2014), βλ. diakonima.gr/2014/10/22/ἅγιος-κοσμᾶς-ο-αἰτωλὸς-καὶ-ο-ὀραματισμ/
Μενούνου Ἰωάν., «Ὁ Πάτερ Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός», βλ. biblionet.gr/book/121058/Μενοῦνος,_Ἰωάννης_Β./Ὁ_Πάτερ_Κοσμᾶς_ὁ_Αἰτωλὸς
Μωϋσέως Μοναχοῦ Ἁγιορείτου, «Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς – Ἀφιέρωμα», «Οἱ Ἅγιοι τοῦ Ἁγίου Ὅρους». Ἱερὸν Ἡσυχαστήριον Παντοκράτορος, βλ. impantokratoros.gr/41F01526.el.aspx
Παναγόπουλος Ἀλέξιος, Κοσμᾶς Φλαμιάτος & Παπουλάκος, Ἀθήνα 2009.
Παναγόπουλος Δημήτριος – Ὁμιλία στὴν ἑορτὴ τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, orthodoxathemata.blogspot.gr/2013/03/blog-post_8362.html
Παπακωνσταντίνου Μ., Κοσμήτορα τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ ΑΠΘ στὸ συνέδριο μὲ θέμα: «Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς καὶ οἱ θεολογικὲς ἀρχὲς τοῦ ἔργου του. Μία Ἐπέτειος: 1714-2014», ποὺ ἔγινε στὶς 14-15 Νοεμβρίου 2014 στὴν Ἱερὰ Μονὴ Βλατάδων Θεσσαλονίκης, βλ. blogs.auth.gr/moschosg/2014/11/16/καθηγητὴς-μιλτιάδης-κωνσταντίνου-ἂγ/
Πορίσματα 29ου Παιδαγωγικοῦ Συνεδρίου τῆς Χριστιανικῆς Ἑστίας Πατρῶν, βλ. thriskeftika.blogspot.gr/2014/02/29.html
Ρούνης, Ε. (1966), Προσφορὰ ἀρετῆς καὶ παιδείας (1749-1953), στὸ: Ἐπετηρὶς Ἀθωνιάδος Σχολῆς ἐπὶ τὴ συμπληρώσει δωδεκαετίας ἀπὸ τῆς ἐπαναλειτουργίας αὐτῆς. Ἀθήνα: Ἀστήρ, σ.σ. 244-250.
Σάκκος Στέργιος, «Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς – Προφητεῖες», βλ. agioskosmas.gr/sindesmos.asp?isue=40&artid=3623
2014 – Ἔτος Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ – Συνέδριο ἀφιερωμένο στὸν Ἅγιο – Ὁμιλία Γέρ. Σιάσος καθηγητὴς (Ἀγρίνιο ὁμιλία), πρβλ. agrinionews.gr/2014έτος-ἁγίου-κοσμᾶ-τοῦ-αἰτωλοῦ/
Τσάκωνας, Δ. (1966), Ἀθωνιᾶς καὶ ἀσκητεία, στὸ: Ἐπετηρὶς Ἀθωνιάδος Σχολῆς ἐπὶ τὴ συμπληρώσει δωδεκαετίας ἀπὸ τῆς ἐπαναλειτουργίας αὐτῆς. Ἀθήνα: Ἀστήρ, σ.σ. 251-253.
Πρβλ. ἠλεκτρονικὴ ἀνάρτηση ποῦ ἀποτελεῖ μέρος ἐργασίας μὲ τίτλο: Ἡ διαπολιτισμικὴ διάσταση στὸ ἔργο τῆς Ἀθωνιάδας Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας τῶν: Καδιγιαννόπουλος Γεώργιος, Καθηγητὴς Οἰκιακῆς Οἰκονομίας, M. Sc στὴ Βιώσιμη Ἀνάπτυξη, Διδάκτορας ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Ἰωαννίνων – Μορφίδης Κωνσταντῖνος, Καθηγητὴς Ἀγγλικῆς Φιλολογίας, M.Ἃ στὴ Μετάφραση-Πανταζέλου Ἑλένη, Φυσικός, M.Sc στὴ Φυσική, πρβλ. pemptousia.gr/2014/11/83198/
ΣΤΗΡΙΞΤΕ ΜΑΣ ΠΑΤΩΝΤΑΣ LIKE "ΕΔΩ"
